همه چیز در مورد پارچه های زربفت و زری بافی

پارچه های زربفت و زری بافی

تعریف زربفت

زَربَفْت یا زَری‌بافی، یکی از شاخه‌های گران‌بها و ظریف صنایع دستی است. این هنر از زمان‌های قدیم در ایران رونق یافته و به عنوان یکی از نمادهای فرهنگی و هنری ایران شناخته می‌شود. زری به معنای پارچه‌ای است که از زر (طلا) ساخته شده و تار و پوده‌های آن از ابریشم بوده و زینتی زیبا و گران‌بها به آن می‌بخشد. نخ‌های گلابتون که در آن استفاده می‌شود می‌تواند زرین یا سیمین باشد، این هنر نقش مهمی در فرهنگ و تاریخ هنر ایران داشته و امروزه نمونه‌های آن به عنوان تحفه‌های هنری در موزه‌ها و مراکز فرهنگی ایران و سراسر جهان به نمایش گذاشته می‌شود.

پیشنهاد مقاله: تکنیک های نقاشی روی سفال از صفر تا صد

تاریخچه پارچه های زربفت

بافت پارچه‌هایی که نخ‌های گلابتون برای ساختنشان به کار رفته است، به یک تاریخ باستانی بازمی‌گردد، تقریباً هفت هزار سال پیش. در زمان‌های گذشته، زیبایی و ارزش پارچه های زربفتی به‌قدری بود که مردم رومی به دلیل آن‌ها هر سال مبالغ بسیار زیادی را بابت آن‌ها پرداخت می‌کردند. همچنین، سلسله اشکانیان خانه‌های خود را با پرده‌های زری زینت‌داری که از نخ‌های نقره و نقوش زرین ساخته شده بودند، تزئین می‌کردند. از زمان هخامنشیان، بافتن پارچه های زربفتی در ایران به عنوان یک فرهنگ و آداب و رسوم رواج داشت. نقوش زیبایی که بر روی لباس‌های شاهان و افراد دیگر از جمله در تخت جمشید، شوش و پاسارگاد دیده می‌شد، نشان‌دهنده استفاده از این پارچه‌های زینت‌دار بود. همچنین، در قسمت‌های مختلف لباس‌ها، از جمله حاشیه‌ها و آستین‌ها، قطعاتی از طلا به شکل موجوداتی مثل شیر و مرغ یا نقوش هندسی نیز استفاده می‌شد که بسیاری از این قطعات طلا امروزه در موزه‌ها به نمایش گذاشته شده‌اند. در دوره ساسانیان نیز، نمونه‌های زربفتی در کلیساها و موزه‌ها خارج از ایران وجود داشت. این زری‌ها به قدری محبوب بودند که از سراسر جهان برای داشتنشان تقاضا می‌شد. مسافرانی که به ایران می‌آمدند، اغلب یک قطعه زری به عنوان هدیه به کشور خود باز می‌گرداندند. نمونه‌هایی از این پارچه های زربفتی در موزه‌های بزرگی مانند لوور، متروپولیتن، واشنگتن، و غیره نگهداری می‌شوند که نشان‌دهنده اعتبار و شهرت این هنر سنتی در ایران است. فن زری‌بافی به اوج خود در دوره صفویه رسید.

مواد اولیه پارچه های زربفت

مواد اولیه برای بافت پارچه های زربفت، از بهترین نوع ابریشم طبیعی ایران استفاده می‌شود. بخشی از این ابریشم، گلابتون نام دارد که یکی از عوامل اصلی در براق و گران‌بهایی ویژهٔ این پارچه‌هاست. گلابتون یک رشته سیمی بسیار نازک است که دارای یک رشته نخ ابریشم درون آن است و به‌طور خاص بر روی آن، یک لایه از زر (طلا) کشیده می‌شود. این گلابتون به دو نوع خارجی و ایرانی تقسیم می‌شود. گلابتون خارجی اغلب از هند وارد می‌شود و بسیار نازک است. اما گلابتون ایرانی که در شهرهایی مانند اصفهان و تبریز تولید می‌شود، معروف به کیفیت و ظرافت خاص خودش است. در غیر این صورت، شهرهایی مانند کاشان، زنجان، هرات، رشت، مشهد، قم و ساوه نیز از جمله مراکز تولید گلابتون در ایران هستند.

پیشنهاد مقاله: دانستنی های هنر آبگینه و شیشه گری

نوع‌های مختلفی از گلابتون وجود دارد که بسته به ضخامت و کیفیت، به اندازه‌های مختلفی شناخته می‌شوند:

۱. گلابتون ۸۰۰ (درشت)

۲. گلابتون ۱۲۰۰ (نازک)

۳. گلابتون ۱۸۰۰ (ریزه)

۴. گلابتون زنجیره‌ای (که حلقه‌هایی شکل به رنگ‌های سفید و زرد دارد)

انواع دستگاه‌ های بافندگی زر بافی

در زربافی، دو نوع اصلی از دستگاه‌های بافندگی مورد استفاده قرار می‌گیرد:

1. دستگاه‌های بافندگی جعبه‌ای (معمولاً با نام ژاکارد شناخته می‌شوند)
2. دستگاه‌های بافندگی بدون جعبه (که معمولاً به نام دستوری یا گوشواره‌ای شناخته می‌شوند)

پیشنهاد مقاله: اهمیت و نحوه بسته بندی در صنایع دستی

با استفاده از این دو نوع دستگاه، سه نوع مختلف از پارچه های زربفت تهیه و تولید می‌شود:

1. پارچه های زربفت اطلسی
2. پارچه های زربفت دارایی
3. پارچه های زربفت اطلسی و دارایی

انواع پارچه های زربفت

۱- زربافت ابریشمی

این نوع پارچه زربافت، که به عنوان سنتی‌ترین نوع شناخته می‌شود، هنوز هم به عنوان گزینه‌ای محبوب برای زربافت استفاده می‌شود. ابریشم، با نرمی، صافی و براقی که دارد، این پارچه را از سایر نوع‌ها متمایز می‌کند. همچنین، الیاف ابریشمی دارای کشش بالا و مقاومت طولانی مدتی هستند.

۲- زربافت پنبه‌ای

اگرچه ظاهر ظرافتی مشابه پارچه‌های ابریشمی را ندارد، اما تولید این نوع پارچه از لحاظ فنی ساده‌تر است. الگوهای زربافت پنبه‌ای معمولاً ساده‌تر از آنچه در پارچه‌های ابریشمی استفاده می‌شود، اما برای لباس‌های کژوال بسیار مناسب است.

۳- زربافت هیمرو

این نوع پارچه از ترکیب الیاف ابریشمی و پنبه‌ای ساخته می‌شود. این پارچه دارای کشش قابل قبولی است و به خوبی تنفس می‌کند. همچنین، از ظاهر براق و ماندگاری الیاف ابریشمی بهره می‌برد. زربافت هیمرو اکثراً در هند تولید می‌شود و برای مصارف مختلف استفاده می‌شود.

مقالات بیشتر: نکات جالب درباره ظروف و وسایل چوبی

۴- زربافت مصنوعی

این نوع پارچه با استفاده از الیاف مصنوعی مانند پلی‌استر تولید می‌شود. این پارچه از لحاظ هزینه نسبت به سایر نوع‌ها ارزان‌تر است، اما اغلب کمترین راحتی و دوام را دارد و ممکن است برای محیط زیست مضر باشد.

۵- زربافت پیوسته

در این نوع پارچه، نخ‌های باقی‌مانده در پشت پارچه آویزان شده و یا بریده می‌شوند.

۶- زربافت ناپیوسته

تولیدکنندگان از نخ‌های باقی‌مانده در پشت پارچه برای خلق الگوهای اضافی استفاده می‌کنند.

۷- زربافت زری

این نوع پارچه دارای الیاف مس، طلا یا نقره است. اما امروزه با استفاده از مواد مصنوعی نیز تولید می‌شود که ظاهری شبیه به فلزات گرانبها دارند.

انواع رنگ و نقش

رنگ‌ها و نقوش در دوران هخامنشیان عمدتاً در زمینه‌هایی از جمله طلا، نقره، و آبی روشن و در رنگ‌های آبی، سرخ، قهوه‌ای، سفید، ارغوانی، زرد روشن و بنفش با نقوشی از اشکال دایره، مثلث، گل و برگ‌ها، خطوط‌های متوازی، شیرهای بالدار و عقاب‌ها طراحی می‌شدند.

در دوره اشکانی، رنگ‌های سرخ، بنفش و ارغوانی به شکل معمول مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در این دوره، تقلید از قالب و اندازه یا شکل‌های مختلف بیشتر اهمیت داشت تا رنگ و نقش پارچه. نقوش پارچه‌های دوره ساسانی به یک درجه بالایی از هنر و زیبایی رسیده بود. این پارچه‌ها شامل مجموعه‌ای از دوایر، رنگ‌ها، نقش‌ها، اشکال هندسی، تصاویری از حیوانات، پرندگان، سواران در حال شکار، نقش شیر، فیل، شتر، عقاب و طاووس می‌باشند. از رنگ‌های آبی، آبی لاجوردی، سبز، سفید، مشکی، و زرد بهره می‌برده‌اند و بعدها رنگ‌های دیگری مانند سفید و مشکی نیز اضافه شده است.

بیشتر بدانید: نکات مهم هنگام خرید سینی چوبی جدید

در دوره سلجوقی، بافندگان علاقه‌ای به رنگ‌های مجلل نداشتند و فقط دو رنگ، یعنی آبی کم‌رنگ یا سرمه‌ای را ترجیح می‌دادند. طرح‌های این دوره اغلب شامل نشانه‌های سلطنتی ایران یا نمادهای خانوادگی و سنن هنری قدیمی ایرانی مثل عقاب، طاووس، شیر، ترنج، مرغابی، غاز، خرگوش و بوته‌های نباتی بودند. همچنین، بافندگان این دوره از نقاشی‌های معاصر خود الهام می‌گرفتند و صحنه‌های لطیف و شاعرانه را نیز تصویر می‌کردند. رنگ‌هایی مانند آبی، زرد، سفید، و سیاه در کارهایشان به کار می‌بردند. در دوره صفوی، موضوعات اغلب از داستان‌های شاهنامه با تصاویری از شاهزادگان، شکارگاه‌ها، لیلی و مجنون، گل و برگ‌های اسلیمی، پرندگان، حیوانات و غیره انتخاب می‌شدند. از رنگ‌هایی مانند آبی، دندانه‌فیلی، سبز پررنگ، لیمویی، آبی کم‌رنگ، سیاه، سفید، آبی فیروزه‌ای، طلایی، کرم، گل‌بهی، سرمه‌ای، قهوه‌ای پررنگ، گلی، گل‌بیری، بادمجانی، آبی پررنگ، و سفید صورتی (چهره‌ای) در این دوره استفاده می‌شد. البته رنگ‌های دیگری نیز در کارگاه‌ها استفاده می‌شدند.

چگونگی بافت پارچه های زربفت

تولید پارچه های زربافت با وجود سه نوع نخ مختلف بافته شده است. در این پارچه‌ها، علاوه بر نخ‌های تار و پود که بخش اساسی ساختار منسوجات را تشکیل می‌دهند، از یک نخ پود مکمل نیز برای ایجاد الگوهای زینتی استفاده می‌شود. در گذشته، بافندگان پارچه های زربافت را با استفاده از دستگاه‌های بافندگی سنتی تولید می‌کردند، کاری که نیازمند تلاش و دقت بسیار بود. اما با اختراع دستگاه‌های بافندگی ژاکارد، فرایند تولید پارچه های زربافت به طور قابل ملاحظه‌ای آسان‌تر شد و تقریباً هر کارخانه منسوجاتی قادر به تولید این پارچه‌ها با استفاده از دستگاه‌های بافندگی ژاکارد رایانه‌ای شد. مواد مختلفی برای تولید پارچه های زربافت استفاده می‌شود. از جمله این مواد می‌توان به ابریشم اشاره کرد که از قدیم برای تولید این پارچه‌ها به کار می‌رفته است.

بیشتر بخوانید: قیمت خرید انواع سینی چوبی جدید (تکی و عمده)

همچنین، در دوران‌هایی که واردات ابریشم کاهش یافته بود، از پشم نیز برای تولید این پارچه‌ها استفاده می‌شد. با گسترش واردات پنبه از هندوستان در دوران روشنگری، بافندگان اروپایی نیز به استفاده از این ماده متنوع و ارزان قیمت روی آوردند. در دوران مدرن، به دلیل هزینه کمتر و شباهت با مواد طبیعی، الیاف مصنوعی جایگزینی مناسب برای الیاف طبیعی در تولید پارچه های زربافت شده‌اند. بنابراین، امروزه برخی از پارچه های زربافت از موادی مانند پلی‌استر و ریون ساخته می‌شوند، اما هنوز هم برخی از افراد از پارچه‌هایی که از ابریشم ساخته شده‌اند به عنوان پارچه های زربافت شناخته می‌شوند.

در هر صورت، برای تهیه پارچه های زربافت از هر نوع نخی، ضروری است که نخ‌ها قبل از بافت رنگ شوند. این فرآیند رنگرزی پس از بافت پارچه، باعث پنهان شدن الگوهای زیبا و چند رنگ آن می‌شود.

کاربرد پارچه های زربفت

پارچه های زربفت به‌ خاطر زیبایی و شکوه خاصی که دارند، در موارد مختلفی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. این پارچه‌ها به‌طور عمده برای لباس‌ها و تن‌پوشان پادشاهان، وزیران، بزرگان، و درباریان استفاده می‌شدند، زیرا قدرت و اعتبار را نشان می‌دادند. همچنین، به‌عنوان هدیه‌های بسیار ارزشمند، در دربار شاهان ایران برای تقدیم به شاهان بیگانه مورد استفاده قرار می‌گرفتند، این هدایای گرانبها علاوه بر نشان دادن ارزش و ثروت، نمایانگر دوستی و تواصل بین امپراتوری‌ها بودند. پارچه های زربفت به دلیل زیبایی، شکوه و گران‌بهایی خاصی که دارند، در موارد مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرند. برخی از کاربردهای این پارچه‌های ارزشمند عبارتند از:

مقالات بیشتر: خرید سینی چوبی شیک و فانتزی برای کادو و هدیه

1. لباس‌های مجلل و تن‌پوشان شاهان و مقامات بزرگ: پارچه های زربفت به‌عنوان جزئی از لباس‌ها و تن‌پوشان پادشاهان، نخبگان و مقامات بالارده، به آن‌ها شکوه و رونق بیشتری می‌بخشید.
2. تزئینات و پرده‌ها در اماکن مقدس: این پارچه‌ها برای تزئین پرده‌ها، پوشش‌های مقدس و دیوارپوش‌های اماکن مذهبی و مقدس مورد استفاده قرار می‌گرفتند، زیرا ارزش و توجه ویژه‌ای به این اماکن داشتند.
3. موارد خاص در مراسمات رسمی: پارچه های زربفت برای تزئین محل‌های مراسم رسمی، افتخارات و جواهرات پادشاهی، میزبانی‌های بزرگ و موارد خاص دیگر استفاده می‌شدند.
4. هدایا و هدایای دیپلماتیک: این پارچه‌ها به‌عنوان هدایای ارزشمند و نمادی از ثروت و اعتبار به سفرای و دیپلمات‌های خارجی اهدا می‌شدند.
5. تزئینات داخلی و مبلمان: در دوران‌هایی، پارچه های زربفت برای تزئین مبلمان، پارچه‌های دیواری و دیگر تزئینات داخلی مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
6. تولید محصولات لوکس و فاخر: امروزه، این پارچه‌های با کیفیت بالا و طرح‌های خاص، برای تولید محصولات لوکس و فاخر مانند کیف، کیف‌های دستی، روسری، و لوازم تزئینی دیگر استفاده می‌شوند.

قدیمی ترین زری ها

بازیابی اطلاعات از زری‌های قدیمی از دوران صفوی نشان می‌دهد که این پارچه‌ها به زمان‌های قدیمی‌تری برمی‌گردد. به‌عنوان مثال، چندین سال پیش در نزدیکی آرامگاه بی بی شهربانو، یکی از بزرگان عهد سلجوقی، زری‌های قدیمی کشف شده است که امروزه قطعات مختلف آن در موزه‌های جهان به نمایش گذاشته شده‌اند. اطلاعات تاریخی نیز نشان می‌دهد که در گذشته، ایالاتی همچون خوزستان، گیلان، استرآباد، طبرستان و خراسان، هر سال مقدار زیادی از پارچه‌های ابریشمی و زری را به صورت مالیات به دربار خلفای عباسی ارسال می‌کردند. این اطلاعات از کتاب “هنر ایران” توسط پروفسور پوپ جمع‌آوری و منتشر شده است. به‌طور جالب، قطعه‌ای از پارچه زربفت حاوی باقی‌مانده‌های صلیب مقدس است که حدود ۱۲۰۰ سال پیش مسافران اروپایی آن را در ایران به دست آورده و به هنگام بازگشت به کشور خود، آن را به کلیسای شهر نانسی در فرانسه هدیه کرده‌اند. همچنین، قطعه‌ای دیگر از پارچه های زربفت، که نماد هنر هخامنشی بر روی آن دیده می‌شود، در قبر یکی از مقدسین کلیسای شهر “سانس” در فرانسه به‌کار برده شده و امروز در همان کلیسا نگهداری می‌شود. این نمونه‌ها از هنر ایرانی همچنان در موزه‌ها به نمایش گذاشته می‌شوند.

خرید محصول: رومیزی مربع آستردار سایز 100*100 کاشی مسجد شاه بازار تهران

همچنین، در موزه کاخ کرملین در مسکو و موزه ارمیتاژ در لنینگراد، قطعاتی از زری‌های بافته شده در دوره صفویه به نمایش گذاشته شده‌اند که به عنوان لباس‌های تزارها و درباریان مسکو یا برای استفاده در کلیساها و مراسم مذهبی به‌کار رفته‌اند. همچنین، در موزه متروپولیتن، دو قطعه کوچک پارچه ابریشمی از دوره شاه عباس بزرگ نگهداری می‌شود که نام بافنده و تاریخ بافت آن‌ها مشخص شده است. این نمونه‌ها از زری‌های تاریخی هنر ایرانی را به عنوان تاریخچه آن نگهداری می‌کنند و به ما از زیبایی و ارزش هنر ایرانی در گذشته خبر می‌دهند.

کشورهای تولید کننده پارچه های زربفت

چین به عنوان بزرگترین تولیدکننده و صادرکننده محصولات نساجی در سراسر جهان شناخته می‌شود. این کشور آسیایی در بیشتر زمینه‌های نساجی، از جمله تولید پارچه های زربافت، رده اول جهان را به خود اختصاص داده است. هر چند که استرالیا با تمرکز زیاد بر صنعت پشم و موقعیت برجسته‌ای که به عنوان پایتخت پشم جهان دارد، از لحاظ حجم تولید، در رتبه اول قرار دارد، اما بسیاری از تولیدکنندگان پشم استرالیایی، مواد اولیه یا نخ‌های پشمی خود را به کارخانجات چینی ارسال می‌کنند تا در آنجا پردازش شوند.

تاثیر پارچه های زربفتی بر محیط زیست

تاثیرات زیست محیطی پارچه زربافت بستگی به مواد منسوجاتی که از آن استفاده می‌شود دارد و به همین دلیل، می‌تواند بسیار متفاوت باشد. در اینجا به تأثیرات زیست محیطی سه نوع مواد منسوجاتی معمولاً استفاده شده در تولید پارچه زربافت اشاره می‌شود:

1. الیاف ابریشمی:

پارچه های زربافت ساخته شده از الیاف ابریشمی، از نظر زیست محیطی بسیار مطلوب هستند. تولید ابریشم نیازی به استفاده از سموم و کودهای شیمیایی ندارد و تنها با حضور درختان توت قابل تولید است. کارگران ابریشم درختان توت را کاشته و برداشت می‌کنند و سپس الیاف ابریشمی را بدون استفاده از هرگونه سموم یا مواد شیمیایی جدا می‌کنند.

2. الیاف پنبه‌ای:

محیط زیستی الیاف پنبه‌ای به نحوه تولید آنها بستگی دارد. اکثر کشاورزان پنبه‌کار از آفت‌کش‌ها و کودهای مضر برای کشت پنبه استفاده می‌کنند، که این می‌تواند به محیط زیست آسیب برساند.

3. الیاف مصنوعی (مانند پلی استر):

از بین تمامی الیاف مصنوعی، پلی استر و سایر الیاف مصنوعی دارای تأثیرات زیست محیطی بدتری هستند. این الیاف در محیط زیست قابل تجزیه نیستند و باعث آلودگی‌های پلاستیکی در سراسر جهان می‌شوند. همچنین، تولید الیاف مصنوعی نیازمند استفاده از مواد شیمیایی سمی است که ممکن است به کارگران و اکوسیستم‌های اطراف آسیب برساند.

بنابراین، استفاده از پارچه های زربافت ساخته شده از الیاف طبیعی مانند ابریشم می‌تواند به حفظ محیط زیست کمک کند، در حالی که استفاده از الیاف مصنوعی ممکن است منجر به تأثیرات مخرب بر محیط زیست شود.

خرید محصول: کوسن مخمل کاشی مسجد شاه بازار تهران

نتیجه گیری

پارچه های زربفت از الیاف طبیعی مانند ابریشم، پنبه و پشم یا الیاف مصنوعی تولید می‌شوند. از یک سو، پارچه های زربافتی ابریشمی با ظاهر لطیف و براق خود جایگاه ویژه‌ای در صنعت لباس‌پوشی دارند و معمولاً برای لباس‌های مجلل و خاص استفاده می‌شوند. از سوی دیگر، پارچه های زربافت پنبه‌ای و پشمی نیز به عنوان گزینه‌های مناسب برای لباس‌های روزمره و دکوراسیون منازل محبوبیت دارند. هرچند که پارچه های زربافتی ابریشمی از نظر ظاهری بازار پرطرفداری دارند، اما استفاده از الیاف طبیعی مانند پنبه و پشم نیز به دلیل تأثیر کمتر منفی بر محیط زیست، انتخابی پایدارتر محسوب می‌شود. از این رو، برای حفظ محیط زیست و کاهش اثرات منفی صنعت نساجی، ترویج استفاده از پارچه های زربافتی ساخته شده از الیاف طبیعی توسط تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان توصیه می‌شود. با توجه به اینکه پارچه های زربافتی به دلیل زیبایی، مقاومت و چگالی بافت، برای مصارف مختلفی از جمله لباس‌پوشی، دکوراسیون داخلی و تزیینات مورد استفاده قرار می‌گیرند، انتخاب نوع پارچه مناسب با توجه به نیاز و سلیقه‌ی فرد، امری بسیار اهم و تأثیرگذار است.

مشاهده تمامی محصولات رومیزی در طرح ها و رنگ های مختلف

مشاهده تمامی محصولات کوسن در طرح ها و رنگ های مختلف